Şaban Şenateş : Paştiyên bidê mi, ez şena 150 hezariy kelîma arêda

Şenataş vîstê serra zaf ke ha ser o Kirdkîya/Dimilîya xebetino. Ferhengêk kapasîtê ey 56 hezar çekuyî amedê kerdo. Wextêk zaf nêzdî ferhengê ey biweşanîyo.

Welat J Miyanroyan

BasNûçe / Enqere – Seba ke ma Kurdî bindestî mendî, Ma nêeşkayaye dezgeyanê û saziyanê xo awan bikerî. Nayê ra hata ewro xebatanê ke ser o ziwan, kultur, edebiyat, tarîxê û weşangerî ma de bi kes û kesanê viraziyaye. Ma bi nê kes û kesanê fadakaran resayeyî ewro. Nê hezaran kesan ra yewî zî Şaban Şenateş o. Şenataş vîstê serra zaf ke ha ser o Kirdkîya/Dimilîya xebetino. Ferhengêk kapasîtê ey 56 hezar çekuyî amedê kerdo. Wextêk zaf nêzdî ferhengê ey biweşanîyo. Mamostê Şenateş reydirê mi ser o seba xebat ey pîroz û ser o Kirdkîya qiseyê kerdî.

Persa klasîka ropartajana; şima êşkenî xo bidê naskerdişê? Şaban Şenataş kam o?
Ez 1966 de dewda Suwêrekî de Anazo de amêya dinya. Mi mektebo siftekên Suwêrek û Wêranşar de wend. Mi mektebo mîyanên Mardîn û Adana de wend. Ez Lîseya Mamostana Duzîçî(Harûnîye) ra mezûn bîya. Mi unîwersîta, Îstanbûl de ‘’Bandereya Ataturkîya Marmarayî, Mamostîna Dûrik(tarîx)î wendi û qedînê.
Ez 1992 de tayînê mamostatî bîya û şîya Sîîrt (Şîrvan). Dima mi tayênê xo veti Suwêrekî. Ez tîya ra Adana de şîya dewda xoya Meymandarî. Tîyara jî ez fina amêya Suwêrekî. Des û hîrê serrîyo eza Suwêrekî de mamostatî kena.

Ez wazeno her çî ra verî mizgin bido ziwanhesan û ziwansînanê ma, key ferhengê şima miyanê destanê înan de bibo? Weşanxaneyêk seba weşanayişê ferhengî şima reyde têkîlî (îrtîbat) viraşto?

Vajekano Dimilî qedîya yo. Nika hayo tashîh de. Di hembazê minê wanenê, tey bolkî xetayê qlawîyan vejênê. Êyê nînan ca kenê, eza înan kena raşt. Hergi jewda ci 250 ripel (sahîfey), têtewr 20 qlasorê. 17 qlasorê ci tashih ra ravêrdê, hîrê teney mendê. Eger ê hîrê qlasorîy jî mi dest kewê, ez do di heftan mîyan di biqedîna. Dima wezîfeyê çapkerdişî maneno.

Mi di cayana nîmçera qisey kerdo. Înan vato birişi ma qandê weşanayîşî çim ci çarnê. Labelê bi teqezeya hewna ez bi kesî werey nêamêya.

Mamostê fikîreyê ferheng hedrekerdişê senin hîşê şima de viraziyaya? Şima key ra dest pê xebat kerda? Şima xebata xo ya ware kamcin cayanê de kerda?

Dûrikvan(tarîxger) xora nê îşkeleyan mîyan do. Ti dûrikê Tirkan û qewmandê bînan sero bigurweyê, palikêr bê û kulturê to to vîrî nêro! Ma mikûno? Herag ki mi tarîxî sero nûşteyên wendê, kelepûr(kultur)ê ma jî ameyê mi vîrî, mi meraq kerdê.

Wexto ki ez unîwersîte di bîya, rojên qonferansê Unîwersîteya Marmaraya Îlahîyatî di panelîstên heqdê zuwan û ferhengdê Kurdan di kemî-vêşî qisey kerdîy. Va, 2500 kelîmeyê Kurdan estê; 500 kelîma Erebî ra, 500 kelîma Farîsî ra, 500 kelîma Ermenîkî ra, 500 kelîma Rûskî û zuwanandê binan ra grewta, 500 kelîma jî ê cîya. Ew tayên jî zekokîy(ornagîy) day. Ez winîyaya ki, êyê têtewr zûrîy kenê, temamê vatişdê ci xeta yo; mi ez do rojên nînan zûrker veja. Çiki Ustad Bedîuzzamanî vatbî, ‘’înan bi fêlandê xoya zûrker vejê’’. Mi dest kerdbi mamostatîna tepîya, 1992 de dest kerdbi nê ferhengîya. Vîst serri serr esta ki eza sero gurweyêna. Qewet û qudretê ci nê dûmdê dergî mîyan do.

Ez kiştênra Suwêrekija, kiştênra jî welatdê Kirdan pêriniraya. Çiki cayo ki ez tey cuyaya, welatê Dimilan pêrino. Gûnê mino bol Adana di Mêymandar de ravêrd ki tey Çewligij, Paloyij, Xarpêtij, Suwêrekij, Çêrmûkij, Gergerij ew ê cayandê bînan ‘hemini ra kes esto û cuyêno. Mi nînan hemini ra îstîfade kerd.

Sîstema, awanî û xozaya her ziwan cîya yê. Problem, xeletî û şaştîya ma ya sifteyîn naya ke ma ziwanê xo bi tirkî sîstematizê û fehm kenî.   Na rewş zeraro tewr pil nêdana ziwanê ma? Xoza û awanî ya ziwanê ma qetil nêkena?

Şik û fîkrê zuwanan esto. Gereg ki kes bi zuwandê xoya bişikêrîyo ki, kes bişo sersûn (‘hakîm)ê ci bo. Gencanê nikayan şik û fîkrê zuwandê xo kerdo vîra yan jî vinî. Tirkî şikerênê. Cora xeta kenê. Tabî ki şikl û qarekterê tirkî dimilî rê bes nêkeno. Dimilîy bîyê hîrê parçey: Artûqlî û Çewlig û Dêrsim. Hergi jewo xorê bi hewayêna şino. Tayêndê zêdê mi jî êyê mîyan de lerî benê û zirar vînenê. Eza bi alfeberda Celadet Bedirxanîya şina. Ferqê min û Vatey jî esto. Mirê ki ‘hend jî mihîm nîyo.

Çiyo ke ma nêeşkenî biaçernî Tirkî, no çiyê ziwanê ma de vindî beno, hîn dinya ma de çin o.  Çekuyêk hemverî aya Tirkî çinbiya şima sekerdenî?

Kelîma(çekû, vajeki)ya ki Dimilî di çinêbo, eger bibo, kes do Kurmancî yan jî zuwançeyandê Kurdî ra bigîro. Çiki nê zuwançey pê di xerîbey nêkenê. Eger nînan di jî çinêbo, kes do Farîsî ra bigîro. Çiki malbata zuwandê ma û farîsî jewa, tey xerîbey çinîya. Eger tîya di jî çinêbo, kes do robere(opêarde) bikero. ‘Heta mimkûn bo, kes do bewno ‘Erebî û Tirkî ra jî. Çiki asasê zuwanî pêfehmkerdişo. Wexto ki to ropê ard û milleti fehm nêkerd, xora qîmetê ci jî çinîyo. Cora heta ki kesîra bêro, kes do robere nêvrazo.

Miyanê Kirdkî de venganê ke ca ra ca bedelînî/vuryenî şima seba na vengan kamcin metodî şuxulna/gureyena? Sedemê venganê bedelnayişê çi yo?

Dimilî di zêdê zuwanandê bînan vengîy virr(bedel)ênê. Mersela marmarok-malmaloki, varîgi-farîgi ew zêdê nînan. Nînan sero tayên nûşteyê minê nêweşaneyey estê. Sebebê ci sebebo ki zuwanan pêrini di esto, o yo. Zuwan çîyêndo weşe(ganî)o, senîn ki însan ganê xo û postê xo virneno, ziwan jî xo virneno.

Şima xebata ferhanganê şêxsîyanê bitaybetî zî ey Gruba Xebata ya Vateyî sênin vînênî?

Kesî fergengêndo raştikî nêsaznayo. Bolkî nimûneyê. Tirkî di nînanrê vanê ‘’söz dizimi’’. Bi hemîya ferhengê Vateyê ê bînan raveyêrîyo. Kesî nêşayo Dimilî ra Dimilî binûşno. Çiki neyrê kedênda şêni û Dimilîyênda mezbûti lazim a. Vajekano Dimilî, Dimilî ra Dimilî yo. Maneyê (me’hne) kelîman pêrini Tirkî jî deyayê. Malbata ma Dimilî di bol şêna. Maya mi vana Dimilîya ma fesîha. Biraştî ma bi kelîman û zuwanîya zêdê gulleya kay kenê. Ez kiştênra tarîxgera, kiştênra jî balkeşê zuwanîya. Beno ki na poxira mi şa no eser bîyaro meydan.

Şima 50 hezar çeku arêdayê. Şima goreyê kapasiteya Kirdkî çend hezar çeku ya? Şima şîyenî texmînêk bikerî ?

Mi 56 hezarîy vajekîy arêdayê. Ez vana, eger mikûn bo ew wezîfeyên û paştîyên bidê mi, ez şena 150 hezarîy kelîma arêda. Tabî ki semedê ney, sirf zengîneya Dimilî(Kirdî, Kirmancî, Zazakî) nîya, bolê ci bêhîlbey(bêtikildarey-iletişimsizlik)a Dimilan a. Hergi sûkên de heta gergi dewên di ti vanê beno ki zuwanên peyda bîyo. Cora kelîmeyê ci bolê.

Dewlemendî û qelsîya ziwanêk gorê kamcin kriteran yeno tespitkerdîş ê? Seba dewlemendîya, qelsî, û kêmîyaya Kirdkî ser o,  fikîrî şima  çi yî ?

Kelîmeyê sîyasî û tîcarî û debarî û banderey kemîyê. Laberê Dimilîy qando ki bol verênê û zaf kehanê, heta bînanra kelîmeyê ci dewlemendê.

Zana Farqinî  seba Kirdaskî ferhengêk heray hedre kerdo. Zana Farqinî gorêyê xo seba ke tayê çekuyî viraştî zaf rexne amekerdişî. Gelo şima zî gorêyê xo qet çekuyî viraştî? Seba viraştişî şima krîterî şuxulnayî?

Zana Farqînî Ferhengo Kurdî viraşto. Kelîmeyê Dimilî jî eştê mîyan û bi şikildê Kurmancîya sazna yo. No xeta yo. Dimilî û Kurmancî zuwançeyê Kurdî bê jî gereg ki Dimilî û Kurmancî cîya cîya binûşîyo. Vajekê ki mi robere ardê, tayênê ew bi ferhengî mîyan de bi şikildê ‘’Ro’’(robere, ropêarde, opêarde-uydurma)ya bellî kerdê. Mersela mi ‘’nûşteni’’ra ‘’nûştok’’ vraşto. No, xora pêrini wina kerdo. No robere nêhesibêno. Kelimeyê ki mi girotê ferhengî mîyan, cayên de vajênê.

Termînojîya Antropolojî, Sosyolojî, Psîkolojî, Felsef û zanistî yê bin goreyê şima, bi kamcin metod bêrî viraştişî?

Gereg ki qomîsyonên virazîyo. Jewdo zêdê min û Malmîsanijî gereg ki qomîsyonan hemini mîyan di bibo. Çiki Termînîlojîyê Antropolojî zanayandê meslekkaran serra yo
Edebîyata Kirdkî goreyê ziwan de senin a? Nuştoxî ma ziwan bi dewlemendî şuxulnenî?

Edebîyatdê Kirdkî sero desto nepak est o. Cora oyo aver(ravey) nêşino. Tayên kesîy xo kene wahîrê Dimilî û zordestey nanê xebatkarandê Dimilî(Kirdikî) ser. Wext, wextê standardî nîyo, wextê vetenda fekan pêrino. Hewna fekîy pêro meydan nêvijîyayê ki, ma înan standardîze kerê. Nînan û fîkrandê sîyasî ra Dimilîy, en kemî bîyê hîrê letey. Kes do virara xo hemini rê akero.

Şima edebiyata Kirdkî de kamcîn eseran seba wendoxanê ma tawsîye kenî?

Şansê ma bol çinî yo. Xora eserê ma tayênê. Ez hemini jî tewsîye kena. Qando ki Vate xo mîyan di bîyo jewane(standart, homojen), ez înan deha bol şena tewsîye kera. Laberê ez, ê bînan jî teber di nêverdana. Malmîsanij, Rojan Lezgîn, Îhsan Espar, Deniz Gunduz, Ahmed Kasımoğlu, Roşan Hayîk, Koyo Berz, Merdimîn ew zêdê nînan bolini eş şena tewsîye kera.

Seba xebatê şima û ropartajî hezar spas kenî. Xêr, weşî û huyayiş miyan de bimanî? Vateyê şima ya peyên çi yî?

Bi Vajekanîya pîya Vajekanê Pîlvajan û Zewmbîvajan jî hazir hesibêno. Eger ez tayên ser o biguriweya, o jî temam hesibêno. Neya tepîya, eger emir bes bikero, ez qayîla gramerê Dimilî binûşna. Hetên ra eza Rîsaleyanê Nûran açarnena Dimilî ser. Eger ti şenê, çim biçarni ‘’dimili.net’’î. Şima jî berxwudarîy bê.(BasNûçe) / (r.s)

Çime:http://www.basnews.com/kr/news/2015/07/03/saban-senates-pastiyen-bide-mi-ez-sena-150-hezariy-kelima-areda/